هنر قلمکاری یکی از هنرهای قدیمی ایرانی است که با آن صنایع دستی بسیار جذاب و زیبایی تولید و ارائه می‌شود. در هنر قلمکاری، هنرمند پارچه‌هایی زیبا با نقش‌های رنگارنگ خلق می‌کند؛ پارچه‌هایی که مصارف گوناگونی داشته و برای تزئینات استفاده می‌شوند. در این رشته خبری از حکاکی نیست؛ بلکه با استفاده از قلم‌های مخصوص، قالب‌ها، رنگ‌ها و نقش‌های زیادی بر روی پارچه پیاده شده و یک اثر هنری خلق می‌شود. در پارچه‌های قلمکار شده از آنجا که از رنگ‌ها استفاده شده است؛ شرایط شست‌وشوی آن‌ها اندکی متفاوت است تا به ساختار و طراحی پارچه آسیب وارد نشود؛ بنابراین با ما همراه باشید تا با این هنر زیبا و روش شستن سفره قلمکار آشنا شوید.
هنر قلمکاری چیست؟
هنر قلمکاری، هنر طراحی و نقش زدن بر روی پارچه است؛ این هنر زیبا از زمان‌های قدیم و دوران شاه‌عباس به محبوبیت رسید و افراد زیادی به تولید این پارچه‌ها و سفره های قلمکار شده پرداختند. هنرمندان از این هنر زیبا برای طراحی لباس‌ها و پارچه‌های متنوع استفاده می‌کردند و به‌مرور در آن مهارت پیدا کرده و با تغییر در فرایند تولید، این پارچه‌ها به تولید انبوه رسیدند. از جمله شهرهای ایرانی که به هنر قلمکار بسیار اهمیت می‌دهد؛ شهر زیبا و تاریخی اصفهان است. هنرمندان زیادی در این شهر به هنر قلمکاری می‌پردازند و توانسته‌اند صنایع دستی بسیار زیبایی را تولید کرده و حتی به کشورهای خارجی صادر کنند.
هنر قلمکاری بر روی پارچه‌های متنوعی انجام می‌شود و با توجه به جنس پارچه، جنس مواد و رنگ به کار رفته و میزان ظرافت کار، قیمت‌های متنوعی دارند؛ به طور مثال سفره‌های قلمکار شده از جنس پنبه و ابریشم نمونه‌هایی از صنایع دستی ارزشمند به حساب می‌آیند که بسیار محبوب است. در گذشته هنرمندان از قلم‌ها با سایزهای مختلف استفاده کرده و ساعت‌های زیادی را به طراحی این آثار هنری می‌پرداختند؛ بنابراین این کارِ دست، ارزش بسیار زیادی داشت و منحصر به فرد بود. اما امروزه به علت کم رنگ شدن کارهای دست ساز، به تولید انبوه محصولات قلمکاری می‌پردازند و از قالب‌های آماده استفاده می‌کنند.
نکته: هنر قلمکاری با هنر قلم زنی تفاوت دارد؛ در هنر قلمکاری از نقش و نگار روی پارچه استفاده می‌شود؛ اما در قلم زنی افراد این حکاکی‌های را روی چوب و فلز انجام می‌دهند.
رنگ‌ها رکن اساسی در هنر قلمکاری دارند؛ استفاده از رنگ‌های متنوع و شاد در کنار تصاویر خلق شده زیبایی این پارچه‌ها را بیشتر می‌کند. امروزه به دلیل استفاده از پارچه‌های معمولی‌تر و رنگ‌های شیمیایی، تثبیت رنگ ممکن است به درستی صورت نگیرد؛ بنابراین از هر رنگی نمی‌توان در هنر قلمکاری استفاده کرد. رنگ‌هایی مانند سیاه، آبی، سبز، زرد و قرمز از رنگ‌های رایج به کار رفته در سفره‌های قلمکاری هستند. این رنگ‌ها باید به گونه‌ای تثبیت شوند که در هنگام شست‌وشو به آن‌ها آسیب وارد نشده و رنگ در سطح پارچه پخش نشود. شستن سفره قلمکار نیز اهمیت زیادی دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم.
طرح‌های به کار رفته در سفره‌های قلمکار بسیار متنوع و ریشه در تاریخچه ایران دارد؛ به طور مثال هنرمندان از طرح‌های شاهنامه و عاشورا استفاده می‌کنند و از این طریق این مناظر را به دقت و به وسیله رنگ‌ها بر روی پارچه پیاده خواهند کرد؛ طرح‌های دیگری مانند طرح‌های تاریخی، شعرها، طرح‌های اسلیمی، شکارگاه‌ها، تصاویر حیوانات و گیاهان و … از جمله طرح‌های رایج در سفره‌های قلمکاری به حساب می‌آیند.
روش اصولی تولید سفره‌های قلمکار برای تثبیت رنگ
در صورتی که سفره قلمکار شما با کیفیت بوده دارای جنس پارچه و رنگ‌های طبیعی بوده و طبق اصول تولید شده باشد؛ در هنگام شست‌وشوی اصولی دچار مشکل نشده و رنگ آن از بین نمی‌رود و یا پخش نمی‌شود.
بعد از مراحل آماده سازی قالب برای طرح و نقش مخصوص، پارچه باید آماده قلمکاری شود؛ پارچه‌های سفید را به مدت ۵ روز به گونه‌ای که تکان نخورد در آب رودخانه قرار می‌دهند؛ در این صورت پارچه طبق اصطلاح بومیان، آبخور می‌شود. بعد از ۵ روز پارچه را بیرون آورده و خشک می‌کنند و در نهایت آن را در محلول مخصوص فرو می‌برند تا رنگ پارچه اندکی کِرم رنگ شود. در نهایت پارچه را در ابعاد موردنظر برش داده و برای قلمکاری به استاد قلمکاری می‌سپارند. بعد از ایجاد نقش بر روی پارچه، این پارچه‌ها دوباره به رودخانه برده می‌شود و برای تثبیت پارچه‌هایی که در آن از رنگ قرمز استفاده شده؛ باید پارچه را در محلول آب جوش پوست انار و الیزارین فرو ببرند تا رنگ ثابت شود. این مواد به تثبیت و ماندگاری رنگ پارچه کمک می‌کنند.
بنابراین همانطور که مطالعه کردید؛ علاوه بر جنس پارچه و نوع رنگ‌ها، روش تولید سفره‌های قلمکاری شده نیز اهمیت داشته و بر کیفیت رنگ و ماندگاری آن کمک می‌کند.
روش شستن سفره قلمکار
نحوه شستن سفره قلمکار تا میزان زیادی به نوع، جنس و کیفیت پارچه بستگی دارد. برخی از این پارچه‌ها از جنس پنبه و ابریشم هستند و برخی جنس‌های مصنوعی و شیمیایی دارند. سفره‌های قلمکاری پنبه‌ای و ابریشمی در حین فرایند شست و شوی اصولی آسیب نمی‌بیند؛ اما اگر از سفره‌های با جنس پارچه معمولی استفاده شود؛ ممکن است در حین شست و شو مقداری از رنگ آن‌ها پخش شده و یا از بین برود. علاوه بر جنس پارچه، نوع رنگ نیز بسیار مهم است و در صورتی که از رنگ‌های طبیعی و طبق اصول بالا، پارچه تولید شده باشد؛ رنگ‌های آن تثبیت شده و در فرایند شست و شو دچار مشکل نمی‌شود.
قبل از اینکه از شوینده مورد نظرتان برای تمیز کردن سفره‌های قلمکار استفاده کنید. مقداری از آن را بر روی قسمتی از آن امتحان کنید (گوشه‌ای که در دید نیست)؛ در صورتی که پارچه به آن واکنش نشان نداد؛ می‌توانید از آن برای تمیز کردن کل پارچه بهره ببرید.
برای شستن سفره قلمکار باید از آب سرد و شوینده‌های ضعیف‌تری استفاده کنید. آب گرم می‌تواند به ساختار پارچه و طرح و نقش‌های آن آسیب وارد کند؛ بنابراین سعی کنید دمای آب مورد استفاده در شست و شو سفره‌های قلمکار، کمتر از ۳۰ درجه سانتی گراد باشد. به طور مثال استفاده از صابون‌های ملایم یا مایع ظرف‌شویی به مقدار خیلی کم و مخلوط کردن با آب سرد می‌تواند در شستن سفره قلمکار به شما کمک کند.
در صورتی که در قسمت‌هایی از سفره لکه‌های چرب یا مقاوم‌تری وجود دارد؛ با استفاده از یک پنبه آغشته به مقداری صابون ملایم آن قسمت را بشویید و سریع خشک کنید.
بعد از شستن سفره قلمکار بهتر است آن را بر روی سطح صاف و تمیزی پهن کنید؛ البته برای مدت زمانی طولانی این پارچه‌ها را در زیر مستقیم نور خورشید قرار ندهید. برای جلوگیری از آسیب به نقش و نگارهای روی سفره بهتر است آن را از سمت پشتی آن در مقابل نور قرار دهید تا به‌مرور خشک شود. در این صورت چروک نمی‌شود و بعد از خشک شدن قابل استفاده است.
کلام آخر…
تنوع هنرهای دستی در ایران بسیار زیاد است؛ اما به‌مرور توجه و علاقه مردم به آن کم شده و این هنرهای زیبا فراموش شده‌اند؛ همه ما به سهم خود می‌توانیم هنرهای دستی و تاریخ ایران را زنده نگه داریم؛ بنابراین بهتر است در خانه‌هایمان از این آثار هنری استفاده کرده و با رعایت اصول و شرایط نگهداری از آن‌ها، ارزش آن‌ها را ارج نهیم.
قلمکاری یکی از زیباترین هنرهای دستی است که قابلیت استفاده در دکوراسیون امروزی را دارد؛ این اثر هنری به خانه شما سبک سنتی می‌بخشد و شما می‌توانید از مدل‌های مختلفی مانند سفره، سجاده با پارچه‌های قلمکاری شده استفاده نمایید. شما می‌توانید با خرید سفره‌های قلم کاری شده این هنر زیبا را در خانه خود به کار ببرید. البته نگهداری و مراقبت از این آثار هنری نیز بسیار اهمیت دارد و قبل از شست و شو بهتر است در زمینه نظافت و نگهداری آن اطلاعات کاملی به دست بیاورید. امیدواریم مطالب این مقاله برای شما مفید و کاربردی باشد.
منبع: بلاگ بورسیکا
