یلدا آخرین شب پاییز که درازترین و تاریک‌ترین شب سال نام دارد، و ایرانیان از زمان‌های بسیار قدیم، حدود چند هزار سال پیش، این شب را تا سپیده‌دم بیدار می‌ماندند و طولانی‌ترین شب سال را با عزیزان خود جشن می‌گرفتند. شعرخوانی، داستان خوانی، خوردن میوه و تنقلات، فال حافظ از آداب و رسومی است که امروزه نیز اجرا می‌شود و ادامه پیدا کرده است. کرسی پای ثابت شب‌های چله است که امروزه در کمتر خانه‌ای یافت می‌شود.
شب یلدا یا شب چله در تمام مناطق ایران وجود داشته و هر منطقه رسومات خاصی را اجرا می‌کند. در این مطلب می‌خواهیم شما را با آداب‌ورسوم شب یلدا در مناطق مختلف ایران آشنا کنیم.
شب یلدا یا شب چله در گیلان
در گیلان، نیز شب یلدا جشن گرفته می‌شود و افراد در این شب با خوراکی‌های خوشمزه مانند هندوانه، سه میوه محلی پرتقال، گلابی محلی به نام «خوج» و لیمو، آجیل و … به دور هم تا صبح بیدار می‌مانند. در میان خوراکی‌های گیلانی‌ها، هندوانه عضو ثابت است، زیرا این افسانه وجود دارد که با خوردن هندوانه در شب یلدا، در تابستان تشنه نمی‌شوید و در زمستان سرما نمی‌خورید. یکی دیگر از میوه‌هایی که در گیلان یافت می‌شود و یار همیشگی شب یلدای گیلانی‌ها است، کونوس یا همان ازگیل نام دارد. مردم گیلان این میوه را به صورت خام تهیه کرده و در خمره‌هایی از آب و نمک نگهداری می‌کنند تا در شب یلدا خوب پخته شود، علاوه بر این آکونوس یا همان آب ازگیل نیز بسیار طرفدار دارد و تا بهار سال آینده در اغلب خانه‌های گیلانی یافت می‌شود. خواندن شعر محلی در هنگام قاچ کردن هندوانه و تلاوت قران نیز از آداب این شب‌ها است.
گیلانی‌ها در شب یلدا، تازه عروس و تازه دامادها را فراموش نمی‌کنند. رسم زیبایی که امروزه تجملاتی شده و دیگر رنگ و بوی صمیمیت‌های گذشته را ندارد. در این شب، خانواده داماد سینی غذایی که به آن طَبَق می‌گویند را تدارک دیده و به خانه نوعروس خود می‌برند، در وسط طبق یک ماهی بزرگ و خام قرار داده که با سبزی جات تزئین شده و در کنار آن انواع میوه‌ها و آجیل همراه با یک هدیه از طرف داماد تقدیم خانواده عروس می‌شود.
فال هندوانه نیز یکی دیگر از رسوماتی گیلانی‌ها برای افراد دم بخت است. هندوانه را به ۴ قسمت تقسیم کرده و پوست را جدا می‌کنند. شخص موردنظر پوست هندوانه را به پشت سر خود پرتاب می‌کند. هرگاه هر ۴ قاچ هندوانه از سمت سبز آن روی زمین مشخص باشد، فرد به نیت خود می‌رسد؛ ما اگر دو قاچ آن سمت قسمت سفید پوست هندوانه و دو طرف دیگر سمت سبز آن باشد یعنی نیت بد است و درصورتی‌که هر ۴ قاچ از سمت سفید آن نمایان شود نیت بسیار بد است.
شب یلدا یا چله شو در مازندران:
شب یلدا به زبان مازندرانی به چله شو معروف است. مردم مازندران معتقدند در این شب باید غذای خوب طبخ شود، به همین دلیل زنان از صبح زود از خواب بیدار می‌شوند و خوردنی‌های شب را تدارک می‌بینند، برنج می‌پزند و شب چره را آماده می‌کنند، شب چره در واقع خوراکی‌های مخصوص یلدا مانند دانه‌های برشته شده گندم، نخود، تخم هندوانه، کدو، بادام، پسته، فندق و کشمش، انجیر و توت خشک است. مازندرانی‌ها معتقدند خوردن ماست و هندوانه در شب یلدا باعث می‌شود تا از سرمای زمستان در امان باشند.
شب‌نشینی چله شو در مازندران همانند سایر شهرهای ایران رونق دارد، و افراد در این روز به خانه بزرگان می‌روند. خانواده‌های عزادار در این روز تنها نیستند، و تمامی اقوام برای التیام و همدردی با آن‌ها، در این شب به خانه آن‌ها سر می‌زنند.
یکی از رسومات جالب چله شو در مازندران که امروزه کمرنگ شده است، مخصوص دختران دم بخت است. دختران در این شب صورت خود را می‌پوشاند و به هفت تا خانه می‌روند و چیزی از آن‌ها می‌گیرند، اگر صاحب‌خانه آن‌ها را نشناسد به نیت و مراد خود خواهند رسید.
درصورتی‌که در این شب برف ببارد؛ اهالی مازندران برف تازه را به همراه شیره مخلوط کرده و می‌خورند. تلاوت قران کریم و فال حافظ از دیگر مراسم‌های یلدا در مازندران می‌باشد. بعضی از خانواده‌های مازندرانی، جهت مبارکی چنین شبی یک بره نوزاد (ترجیحاً سفید رنگ) را جهت خیر و برکت در خانه می‌آورند.
شب یلدا در آذربایجان
آداب شب‌نشینی و تدارک خوراکی‌های خوشمزه در شهر آذربایجان همانند سایر شهر دیگر ایران رونق دارد. مردم آذری اعتقاد دارند که با خوردن هندوانه شب یلدا (چیله قارپوزی) سوز و سرما زمستان به بدن آن‌ها نفوذ نمی‌کند، غالباً اولین چاقو به هندوانه را ریش سفید خانه می‌زند و سپس آن را در بین اعضای خانواده پخش می‌کنند. در این میان خواند اشعار حیدربابایه سلام شهریار توسط بزرگ‌ترها و ریش‌سفیدان بسیار دل‌نشین بوده و مجلس را گرم‌تر می‌کند. آذری‌ها نیز به تازه عروس و دامادها در این شب توجه ویژه‌ای دارند، خوانچه به تحفه‌ای گفته می‌شود که خانواده داماد در شب یلدا برای خانواده تازه عروس می‌فرستد.
شب یلدا در شیراز
وجود مبارک حافظ در شهر شیراز باعث شده که حافظ خوانی جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی‌ها باشد. مردم شیراز سفره‌ای همانند سفره نوروز پهن کرده و در وسط آن یک آینه و فال حافظ می‌گذارند، میوه‌هایی مانند انار و هندوانه و تنقلاتی مانند آجیل، نخودچی، حلواشکری، رنگینک و خرما نیز بر روی سفره شیرازی‌ها جای دارد.
یکی از فال‌های رایج در این شب، فال کلوک نام دارد که در بین خانم‌های شیرازی انجام می‌شود. برای انجام این فال هر خانم، نشانه‌ای را در کلوک (کوزه بزرگ با دهانه گشاد) می‌اندازد، سپس یک دختر کوچک هر سری یک نشانه را خارج کرده و یک فال خوانده می‌شود؛ در این صورت صاحب نشانه می‌داند که فال برای او خوانده شده است.
شب یلدا در همدان
همدان نیز از جمله شهرهای تاریخی است که آداب ورسوم شب یلدا در آن اجرا می‌شود. همدانی‌ها علاوه بر خوردنی‌های رایج شب یلدا، گردو، کشمش و مویز نیز می‌خورند زیرا در این شهر بسیار رایج است.
فال سوزن یک فال رایج همدانی‌ها در شب یلدا است، در این فال همه دورتادور یک اتاق می‌نشینند، و بزرگ فامیل پشت هم شعر می‌خواند، دختر کوچکی بعد از خواندن هر شعر بر روی یک پارچه برش نخورده و آب‌ندیده، سوزن می‌زند، و فال‌ها بر طبق ترتیبی که مهمان‌ها نشسته اند، به آن‌ها تعلق دارد.
شب یلدا در مرکزی
آیین و رسوم در شب یلدا در مرکزی، با دید و بازدید از بزرگان و سالخورده‌های فامیل انجام می‌شود، اما نکته جالب اینجا است که شب یلدا در مرکزی در سه شب به صورت پشت سر هم برگزار می‌شود، که به آن چله بزرگه، چله وسطی و چله کوچیکه می‌گویند، در این سه شب تمام اهل خانواده در خانه بزرگ‌تر جمع شده و اشعار زیبای حافظ، سعدی و فردوسی می‌خوانند و قصه‌های قدیمی نقل می‌کنند، از خوردنی‌های این شب می‌توان به انواع میوه و تنقلات به‌ویژه هندوانه، انگور، تخمه و نخودچی کشمش، و خرما اشاره کرد.
شب یلدا در شهرهای خراسان
شب یلدا در شهرهای خراسان با خواندن شاهنامه فردوسی همراه است. در این شب، تمام اقوام دور هم جمع می‌شوند و با خوراکی‌های خوشمزه شب را تا صبح بیدار می‌مانند. مادربزرگ و پدربزرگ‌ها به بازگویی خاطرات خود پرداخته و قصه‌های قدیمی تعریف می‌کنند. در این استان، همانند برخی از استان‌های دیگر، در شب یلدا برای نو عروس، هدیه‌ها و مواد غذایی می‌برند.
در خراسان جنوبی رسمی به نام کف زدن وجود دارد. در این مراسم ریشه گیاهی به نام بیخ را در آب خیس کرده و چند بار می‌جوشانند و در ظرفی به نام تغار می‌ریزند، مردان با چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز، مایع را هم زده و آن را به کف تبدیل می‌کنند. کف را با شیره مخلوط کرده و با گردو و پسته تزئین می‌کنند و در مقابل مهمان‌ها می‌گذارند.
شب یلدا در اصفهان
در اصفهان نیز مانند مرکزی، به یک شب یلدا بسنده نمی‌کنند، اصفهانی‌ها دو شب را به‌عنوان شب چله در نظر می‌گیرند که به چله زری” (ماده) و”عمو چله”(نر) معروف است و در این دو شب آیین‌های مخصوص شب یلدا را برگزار می‌کنند. در این شهر سفره‌ای به نام سفره شب چله پهن می‌شود، و خوراکی‌های خوشمزه در آن قرار می‌گیرد و تمام اهل خانه دور تا دور آن می‌نشینند، از نوشیدنی شب یلدا در اصفهان می‌توان به چای و شربت و چنانچه برف باشد مخلوط برف و شیره انگور اشاره کرد.
شب یلدا در اردبیل
در اردبیل نیز شب یلدا مانند سایر شهرهای ایران برگزار می‌شود و به چله گئجه سی معروف است، از خوراکی‌هایی که در این شب به میان آورده می‌شود می‌توان به هندوانه، گندم برشته یا همان قورقا، سبزه، مغز گردو و نخودچی کشمش اشاره کرد. در این شب تمام اهل فامیل در خانه بزرگ جمع شده و چله بزرگ را قسم می‌دهند که سخت نگیرد و زمستان بدی در راه نباشد.
شب یلدا در کرمان
اوماچو، کلمپه، قوتو و کماج عضو ثابت شب چله کرمانی‌ها است، در شب یلدا کرمانی‌ها در خانه بزرگ خانواده جمع شده و آشی به نام اوماج می‌خورند. شب یلدا در کرمان اندکی با افسانه‌ها و داستان‌ها ادغام شده است. مردم کرمان معتقدند باید شب یلدا را تا صبح بیدار باشند تا قارون در لباس هیزم شکن، برای آن‌ها هیزم بیاورد. این چوب‌ها از دست قارون، برای آن‌ها حکم طلا را دارد که باعث خیر و برکت در خانه‌هایشان می‌شود.
شب یلدا در کردستان
کردهای غیور کشور نیز در شب یلدا در خانه بزرگ فامیل جمع شده و این شب طولانی را در کنار هم به روز می‌رسانند. شب چله در کردستان با نام شه‌و چله (شب چله) یا شه‌و زمسان (شب زمستان) شناخته شده است. خوراکی‌های رایج شب یلدا مانند انار، هندوانه، آجیل و … در این دیار نیز رونق دارد، ساکنان این دیار از چند ماه قبل، خربزه‌های کوچکی را تهیه می‌کنند و آن را در تفاله سرکه می‌اندازند تا برای این شب کالَک تورش (خربزه ترش) آماده باشد، کالک ترش از اصلی‌ترین موارد سفره در شب یلدا کردستان است. خانواده‌های کرد که عروس به خانه بخت فرستاده‌اند خوانچه‌هایی حاوی هندوانه و آجیل و همچنین هدیه را به خانه نو عروس و داماد می‌فرستند.
شب یلدا در کرمانشاه
مردم کرمانشاه در شب یلدا تا صبح بیدار بوده و داستان‌های شیرین و فرهاد، رستم، حسین کرد شبستری و اشعار دیگر را می‌خواندند و از کنار هم بودن لذت می‌برند، و تا صبح فال می‌گیرند و از حافظ می‌خواهند تا نیت آن‌ها را در قالب اشعار زیبایش بازگو کند. میوه‌های پاییزی و زمستانی که نماد خورشید هستند در این شب مصرف می‌شود، میوه‌های مانند هندوانه سرخ، انار سرخ، سیب سرخ و لیموی زرد.
شب یلدا در لرستان
شو اول قاره، نام آداب و رسوم مردم لر در شب یلدا است. در این شب مردم از پشت بام خانه‌ها شال‌های خود را آویزان می‌کنند تا صاحبان خانه درون آن آجیل و میوه بگذارند، و در این میان با خواندن شعر از صاحب‌خانه تشکر می‌کنند. تمام افراد فامیل در خانه بزرگ فامیل جمع شده و فال می‌گیرند و غذاهای خوشمزه سنتی می‌پزند و میل می‌کنند، غذای مخصوص مردم لرستان در شب یلدا بوقلمون، گوسفند، سبزی‌پلو ماهی و خورشت سبزی است.
یکی دیگر مراسم‌های لرها در شب یلدا قاشق زنی است، در این مراسم نیز افراد سر و صورت خود را می‌پوشانند و به درب منازل رفته و با به صدا در آوردن قاشق، صاحب‌خانه را از حضور خود آگاه می‌کنند. صاحب‌خانه نیز به مبارکی این شب مقداری از تنقلات و شیرینی خانگی را در کاسه آنان می‌ریزد.
شب یلدا در بندرعباس
ازآنجایی‌که در بندرعباس و حومه خلیج‌فارس، ماهی‌های دریایی فراوان است، برای برکت بیشتر این دریا، جنوبی‌ها در شب یلدا دو نوع غذا به نام هواری ماهی و قلیه ماهی درست می‌کنند، علاوه بر این غذاهای دیگری مانند رگاگ، سوراغ و مهیاوه نیز در این شب طبخ می‌شود.
شادی و نشاط در میان مردمان جنوب، همیشه جای دارد و آن‌ها در این شب طولانی با سازهای بادی به جشن می‌پردازند.
شب یلدا در قزوین
قزوینی‌ها نیز این شب طولانی سال را گرامی می‌دارند، با خوردن میوه‌های خشک و تر و میوه‌های سرخی مانند انار و هندوانه آن را به سر می‌کنند، این خوراکی‌ها از نظر مردم قزوین شگون داشته و باعث برکت در زمستان می‌شود. داستان‌های مادربزرگ‌ها در شب‌های یلدا همیشه گرمابخش محافل قزوینی‌ها است؛ قدیمی‌ها معتقد بودند که در شب یلدا، ننه سرما گریه می‌کند و اگر پنبه‌های لحافش بیرون بریزد برف می‌بارد و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود تگرگ می‌آید.
شب یلدا در تهران
تهرانی‌ها نیز از این قاعده مستثنی نیستند و از دیرباز با دورهمی‌های شب یلدا و میوه‌های پاییزی، آجیل، شیرینی و هندوانه این شب طولانی را تا صبح بیدار می‌مانند. همه اهل خانواده در خانه بزرگ جمع می‌شدند و با گفت‌وگوهای شبانه و فال حافظ این شب را به روز می‌رساندند. زنده ماندن این رسم زیبا در میان زندگی‌های شهری و مدرنیته جای امیدواری دارد. اما در برخی از مناطق با تجمل‌گرایی این شب و زیاده‌روی در اجرای مراسم آن، علاوه بر اسراف باعث مشکلات اجتماعی دیگری نیز می‌شود.
منبع: بلاگ بورسیکا
